ریواس و دانشنامه ریواس

ریواس، نامی برای گونه‌های مختلف گیاهان جنس Rheum است. بخش گسترده‌ای از مناطق کوهستانی و سرد نیم‌کره شمالی، رویشگاه این گونه می‌باشد. تقریبا سرتاسر مناطق کوهستانی ایران از دامنه‌های بینالود در شرق گرفته تا رشته‌کوه‌های البرز مرکزی، آذربایجان، کردستان، زاگرس، ارتفاعات مرکزی و بلوچستان، از رویشگاه‌های شناخته‌شده ریواس ایران هستند. همچنین این گیاه، در باورهای دینی آیین مزدیسنایی ایران باستان، پیشینه‌ای ویژه دارد و در داستان اساطیری ایرانی پیدایش انسان آمده است که از نطفه نخستین انسان (کیومرث؛ به معنی «زندگی‌ نامیرا»)، نخستین زوج بشر به نام‌های مَشی و مَشیانه به صورت ریواسی از زمین روییدند، همانند و هم‌بالا و به یکدیگر پیوسته بودند. سپس آفریدگار در آن‎ها جان دمید و از یکدیگر جدا گشتند و به صورت انسان درآمدند. همچنین بنا به برخی روایات؛ ریواس، در ایران دوره مزدیسنایی، در درست کردن نوشابه‌ای سپند به نام «هوم» بکار می‌رفته در آیین‌های دینی زرتشتی در مقابل مجمر آتش (در آتشکده) استفاده می‌شده. آذربرزین‌مهر، آتشگاه کشاورزان ایران، یکی از سه آتشکده بزرگ ایران باستان بوده که بر کوه ریوند (بینالود امروزی) در نیشابور شعله می‌کشیده است.

باری؛ ریواس و فرآورده‌های آن از دیرزمان، در ایران شناخته شده و مورد توجه بوده، و در منطقه‌ نیشابور توسط کوهپایه‌نشینان «پرورش» می‌یافته. ریواس نیشابور، از دوران‌های قدیم دارای آوازه‌ای شایان بوده چنانکه در «احسن التقاسیم» مقدسی (قرن چهارم هجری) و «معجم‌البدان» یاقوت حموی (قرن هفتم هجری) و ... به کیفیت، مرغوبیت و شهرت آن، در سطح جهان متمدن آن روزگاران، اشاره شده. از نوشته‌های منابع تاریخی، چنین به نظر می‌رسد که ریشه‌ این گیاه، در قدیم، از نیشابور به سایر مناطق دنیا تجارت می‌شده است. ریواس نیشابور، به علت شرایط مناسب اقلیمی کوهستان بینالود (کوه رئونت یا ریوند)، از مطبوعیت و کیفیت ویژه‌ای برخوردار بوده و به عنوان «مرغوب‌ترین ریواس ایران» شناخته می‌شود و با نمونه‌‌های ریواس دیگر نقاط جهان، قابل مقایسه و دارای امتیاز رقابت‌پذیری بسیار بالا می‌باشد. ثبت ملی دانش پرورش و فرآوری بومی ریواس نیشابور در فهرست میراث ناملموس کشور که با جشنی به همین مناسبت (برگزارشده در مهرماه 1395ش) همراه شد، گامی در راه برافراشتن دوباره برنده ریواس نیشابور در سطح ملی و پشتوانه‌ای محتوایی برای ورود به بازارهای بین‌المللی این محصول ارزشمند کشاورزی به شمار می‌آید.

وب‌نوشت «دانشنامه ریواس» (به عنوان کوششی در راستای گردآوری اطلاعات موجود به زبان فارسی؛ درباره گیاه ریواس، خواص و کاربردهای آن در حوزه‌های مختلف غذا و دارو (آشپزی و درمان)، بهداشت و سلامت، زیبایی و صنایع و رشته‌های دیگر، و همچنین معرفی ریواس نیشابور) امیدوار است که به عنوان منبع مفید حوزه ریواس‌شناسی مورد توجه همه دست‌اندرکاران این حوزه، از تولید و پرورش گرفته تا فرآوری و توزیع، قرار گرفته و مجموعه اطلاعاتی که در این وب‌نوشت ارائه می‌شود بهانه‌ای برای تلاش بیشتر در بهینه‌سازی و سودآوری دوچندان محصول ریواس (و بویژه ریواس نیشابور به عنوان شاخص‌ترین ریواس ایران) گردد. علاوه بر مطالبی که در متن ریواس‌نامه در اختیار بازدیدکنندگان محترم قرار گرفته، اقلام اطلاع‌رسانی که در ستون سمت چپ و راست صفحه، دسترسی به اطلاعات سودمندی را میسر می‌سازند. قابل ذکر است که بخش «درباره ریواس» در ستون چپ صفحه، لینک‌هایی به مقاله‌ها، مطالب و ویدئوهای مرتبط با ریواس را در دسترس شما قرار می‌دهد.

نیشابور؛ ریوند باستانی، شهر ریواس، شهر باور و اسطوره

ریوند» یکی از نام‌های کهن نیشابور است -که در اوستا به گونه‌ی رئونت آمده-، همچنین نام یکی از ربع‌های ابرشهر –نیشابور کهن-، و نیز نام کوهی، واقع در ایالت ساسانی نیشابور که آتشکده آذر برزین مهر -آتشگاه کشاورزان و دهقانان ایران‌زمین- بر آن شعله می‌کشیده می‌باشد و امروز نیز «ریوند» نام یکی از بخش‌های جنوب شهرستان نیشابور است. گفتنی است که نام دیگر گیاه «ریواس»، «ریوند» است و ریواس، در فرهنگ آیینی و باورهای ایران باستان جایگاه خاصی دارد و در داستان ایرانی آفرینش انسان، نقش‌آفرین بوده و ریواس، یکی از فرآورده‌ها و رهاوردهای نامور اقلیم و سرزمین نیشابور است. این نوشتار به بازکاوی پیوند‌ نیشابور، ریوند و ریواس می‌پردازد.

ریواس، نماد اسطوره‌ای اقلیم نیشابور

«نیشابور، شهری است که ناهید در آن، به دریوزه فیروزه درمی‌آید؛

شهر ریواس، شهر باور و اسطوره است.»

دکتر میرجلال‌الدین کزازی

- نیشابور، اقلیم گهرخیز:

نیشابور، نیشابور کهن، سرزمین دیرینه‌های پایدار، ابرشهر فرهنگی ایران و ام‌البلاد خراسان، چنان ارجمندی شنگرف در فرهنگ و تاریخ و علم و هنر دارد که به راستی و درستی و نیکی، وی را تمدنی ماندگار و پُربار خوانده‌اند؛ «تمدن نیشابور». تمدنی که ریشه در تاریخ و پنجه بر افلاک دارد. اما این وجهه تاریخی و فرهنگی بلندمرتبه، همواره بر اقلیم و طبیعت نیشابور، سایه‌ای بزرگ و گسترده افکنده است، هرچند در این میان، سنگ زیبای آرزوها، که برآمده از سرزمین و اقلیم نیشابور است، توانسته به دستیاری زیبایی و بی‌همتایی بی‌نظیر خود، سری سرافراز برآورد و نام نیشابور را بلندآوازه سازد. آری! فیروزه آسمانی، نیشابور را جهانی کرده است.

اما به روشنی باید گفت؛ سنگ گوهرین فیروزه، فقط یکی از موهبت‌های اهورایی اقلیم گهرخیز نیشابور است. محصولات کشاورزی و باغی نیشابور -که کیفیتی متمایز و رنگ و بویی مطبوع  و کم‌نظیر دارند-، هرچند هر کدام و هر گونه و هر رنگ، در نزد اهل و خواهان خودش، شهره و نامورند اما در اذهان عموم، شاید آن طور که بایسته است کمتر شناخته و شناسانده شده‌اند؛ آلو بخارا، انگور، سیب، گردو، سبزی، باقلا، غلات، پنبه، چغندرقند، حبوبات، بادمجان، گوجه‌فرنگی، هندوانه، خربزه، کتیرا، زرشک و ترنجبین، نمونه‌هایی از محصولات کشاورزی و طبیعت نیشابورند. در این میان، سوغات مشهور نیشابور، «ریواس» است که فرآورده‌های آن «شربت ریواس»، «خوشاب ریواس»، «اشکنه ریواس»، «سالاد ریواس»، «کوکوی ریواس»، «لواشک»، «خورش ریواس» و چون اینها می‌باشند. در آثارالبلاد و اخبارالعباد آمده است: «نیشابور از مدن خراسان، موصوفه به اصناف فضایل و فواکه و ثمرات … و همیشه قافله‌ها به آنجا نزول می‌نمایند، و در قدیم مجمع و معدن علما بود. عمرو بن لیث صفاری گفت که: مقاتله می‌کنم بر شهری که گیای آن ریباس است و خاک آن نفل است (و آن نوعی از ریاحین را گویند) و سنگ آن فیروزه است و این را از آن سبب گفت که به آنجا ریباسی است که مثل آن در هیچ کل زمین نیست.»

 

- ریواس نیشابور، همزاد بینالود:

همانطور که پیش از این گفته شد؛ افزون بر سنگ رویایی فیروزه، یکی دیگر از فرآوردهای اقلیم پُربار و طبیعت رنگارنگ نیشابور، که دارای ارزش ویژه‌ای است، «ریواس» می‌باشد. ریواس یا ریباس (Rheum)، گیاهی است از از تیره ترشک‌ها و ‌هفت‌بندها که دارای ساقه خزنده زیرزمینی و گل‌های نر و ماده، که در انتهای ساقه جمع می‌شوند. از مناطق عمده رشد این گیاه را در سطح جهان می‌توان به آسیای شرقی و در بسیاری از مناطق کوهستانی و سرد نیمکره‌ی شمالی (آسیا، اروپا و آمریکای شمالی) دانست. در ایران نیز در اغلب مناطق کوهستانی، این گیاه به صورت خودرو به عمل می‌آید اما بهترین و باکیفیت‌ترین ریواس ایران، در دامنه‌های جنوبی کوهستان بینالود -که بر دشت نیشابور مشرف است- بدست می‌آید. شهرستان نیشابور، دارای شرایط اقلیمی مناسبی برای پرورش گیاه ریواس است، و از این روی ریواس نیشابور از دیرزمان شناخته شده و توسط کوهپایه‌نشینان پرورش می‌یافته و ریشه این گیاه در قدیم از نیشابور به سایر مناطق دور و نزدیک، تجارت می‌شده است. کار و پیشه ریواسکاری نیشابور، همچون سنتی دیرینه، به امروز نیز رسیده است و این گیاه در دامنه جنوبی رشته‌‌کوه بینالود، توسط کوهپایه‌نشینان در روستا‌های میر‌آباد، بر‌ف ریز، بوژان، گرینه و شهر‌های خرو و درود و ... به ‌صورت یک گیاه پر‌ارزش و تحت مراقبت‌های خاص پرورش پیدا می‌کند. ریواس، فرآورده کشاورزی کوهستانی ویژه نیشابور در ماه‌های اردیبهشت و خرداد می‌باشد که مزایای اقتصادی قابل توجهی را نیز برای ریواسکاران و اهالی کوهپایه‌های نیشابور در دامنه‌های بینالود به ارمغان می‌آورد و به عنوان فعالیت جنبی در کنار سایر فعالیت‌های کشاورزی و باغداری منطقه، کمکی شایان به اقتصاد خانواده‌ها و پویایی اقتصاد توانمند کشاورزی منطقه است. البته در مورد ریواس نیشابور، باید گفت که کیفیت مطبوع و درشتی محصول بدست آمده در این منطقه نسبت به سایر مناطق ایران، باعث شهرت خاص و رویکرد هموطنان عزیزمان به ریواس نیشابور شده است. این معنی، سابقه‌ای تاریخی دارد، چنانکه یعقوب لیث صفاری، هنگامی که بر نیشابور دست یافت، با بیان این عبارت، بر فتح بزرگ خود بالید: شهری را گرفته‌ام که گل آن خوردنی، بوته‌ی آن ریواس و سنگ‌های آن فیروزه است. 

- ریواس در اسطوره و تاریخ آیینی ایرانی‌:

ریواس، در فرهنگ آیینی و باورهای ایران باستان جایگاه خاصی دارد و در داستان ایرانی آفرینش انسان، نقش‌آفرین گردیده است به گونه‌ای که گفته‌اند: «کیومرث (نخستین انسان) را اهورامزدا بیافرید و او مدت سی سال در کوه‌ها به تنهایی زندگی کرد، و هنگام مرگ نطفه‌ای بداد که آن را به نیروی خورشید بپروردند و در خاک نگه‌داشتند. پس از چهل سال از محل آن نطفه، گیاه ریواس دو‌شاخه رویید که در مهرگان‌روز (شانزدهم مهر) از آن دوشاخه‌ی ریواس، میهری و میهریانه (اولین زوج) به‌وجود آمد که پس از چهل سال با ‌یکدیگر ازدواج کردند و ثمره‌ی آن تولید یک جفت نر و ماده شد که از آنان هفت پسر و هفت دختر متولد شدند …» بدین‌سان، انسان بر روی زمین پای گذاشت و گام‌های او بر پهنه کره‌ خاکی گسترانیده شد. اینک به نیشابور که یکی از میراث‌داران کهن تمدن ایرانی است باز می‌گردیم؛ باید گفت که ریواس، تنها به عنوان یک رهاورد از اقلیم و طبیعت گهرخیز دیار نیشابور، مطرح نیست بلکه به عنوان گیاهی که از یک سوی همزاد و همراه بینالود و اقلیم کوهستانی نیشابور است و از سوی دیگر، گیاهی که ریشه در اسطوره و باورهای کهن ایرانی دارد، دارای ارزشمندی و بار معنایی خاصی در ذهن و اندیشه و باور نیشابوریان و ایرانیان می‌باشد. یکی دیگر از نام‌های ریواس، «ریوند» است که البته به ساقه خزنده ریواس، به طور خاص «ریوند» نیز می‌گویند. «رئونت» (به معنی دارنده شکوه و جلال، و همچنین ری‌وند reyvand) از نام‌های کهن سرزمین نیشابور است و افزون بر این، «ریوند»، نام یکی از ربع‌های ابرشهر نیشابور، در دوران‌های باستان است و همچنین «ریوند» نام کوهی است واقع در ایالت ساسانی نیشابور که آتشکده کشاورزان و دهقانان ایران‌زمین (آتشگاه آذر برزین مهر) بر آن شعله می‌کشیده. و امروز نیز «ریوند» نام یکی از بخش‌های جنوب شهرستان نیشابور است. بنابراین، سرزمین نیشابور، نه تنها پرورنده بهترین و باکیفیت‌ترین ریواس ایران است که از دیدگاه معنایی و مینوی و آیینی نیز پیوند دیرینه و تاریخی با این گیاه اسطوره‌ای برآمده از بلندای کوهستان بینالود دارد؛ که ریواس، همزاد بینالود است و بینالود، مادر مهربان نیشابور.

- منبع: «ریواس، نماد اسطوره‌ای اقلیم نیشابور»، پورتال روزنه.