برزنون نیشابور و آتشکده آذر برزین مهر

برزنون؛ Barzanun ؛ نام یکی از روستاهای مهم بخش سرولایت شهرستان نیشابور است. این روستا، مرکز دهستان برزنون می‌باشد. دهستان برزنون، دربرگیرنده نقاط و روستاهای برزنون، ته‌منگان، قره‌گل، گاوکش، زهان، شترسنگ، کلاته حاجی، تیران، خیرآباد و امامزاده حسین‌اصغر است. این دهستان، دارای اقلیمی کوهستانی است که افزون بر آب و هوایی معتدل و سرد، چشم‌اندازهایی زیبا و بکر از کوه و دشت را ارایه می‌دهد و یکی از ییلاقات و مناطق گردشگری زیبای منطقه به شمار می‌آید. دهستان برزنون، آثار تاریخی و فرهنگی شایان توجهی را در خود جای داده است که مهم‌ترین ‌آنها بقعه امامزاده حسین اصغر است همچنین جایگاه آذر برزین مهر را در حدود روستای برزنون، مرکز این دهستان، دانسته‌اند.

روستای برزنون، با ارتفاع 1500 متر از سطح دریا، در موقعیت 58 درجه و 17 دقیقه طول و 36 درجه و 32 دقیقه عرض جغرافیایی، در دامنه کوه اردلان و در منتهی‌الیه شمال غرب رشته‌کوه‌های بینالود، واقع شده و در 80 کیلومتری شهر نیشابور قرار گفته است. جمعیت برزنون بر اساس سرشماری 1390، 3508 نفر می‌باشد. روستای برزنون از آن دست مناطقی است که نام خانوادگی نزدیک به 95 درصد مردم آن «برزنونی» است؛ بنابراین اگر سراغ کسی را در این روستا بگیریم بایستی حتما نام پدر یا لقب او را بدانیم. حرفه و شغل بیشتر اهالی روستای برزنون؛ کشاورزی، دامداری، باغداری و کوره‌داری است. روستای برزنون همچنین، مرکز صنعتی بخش سرولایت نیز می‌باشد و از صنایع آن می‌توان به کارخانه تولید شیر، تولید لوله پلی‌اتیلن، کوره‌های آجرپزی صنعتی، صنایع چوب، تولید رشته آش و چندین کارگاه کیف و لباس و چندین گاوداری صنعتی و نیمه‌صنعتی اشاره کرد. برزنون، افزون بر همه ویژگی‌های طبیعی و زیبایی‌های اقلیم کوهستانی‌ خود با سه شناسه و ویژگی برجسته، شناخته می‌شود؛ «زیارتگاه امامزاده حسین اصغر»، «قنات‌های سی و دو گانه» و «آتشکده آذر برزین‌مهر».

زیارتگاه امامزاده حسین‌ اصغر: زیارتگاه امامزاده حسین اصغر (ع)، نامدارترین و مهم‌ترین اثر فرهنگی و تاریخی برزنون است. آرامگاه امامزاده، بر فراز ارتفاعات سنگی اردلان و جازندر و بین روستای گرماب شاهزاده -از توابع دهستان طاغنکوه شمالی شهرستان فیروزه- و روستای برزنون، قرار گرفته است. موقعیت جغرافیایی این بقعه متبرکه، 36 درجه و 32 دقیقه و 53 ثانیه شمالی و 58 درجه و 17 دقیقه و 42 ثانیه شرقی با ارتفاع 1960 متر از سطح دریا می‌باشد. صاحب آرامگاه، از فرزندان امام زین العابدین (ع) امام چهارم شیعیان است. این زیارتگاه مورد احترام ویژه و تقدس اهالی منطقه است و سالانه پذیرای زائران پرشماری از سرتاسر خراسان می‌باشد. قرار گرفتن زیارتگاه در موقعیت میانی شهرستان‌های نیشابور، فیروزه، قوچان، چناران، مشهد، فاروج، اسفراین، خوشاب، جوین، جغتای و سبزوار، موقعیت ممتازی را برای آن فراهم نموده و بالتبع، بیشترین مسافران و زائران امامزاده، از این شهرستان‌هایند که برای زیارت و ادای نذورات خود به امامزاده مشرف می‌شوند.

قنات‌های سی‌ و دو گانه برزنون: کشاورزی، باغداری و دامپروری، از قدیم رکن و مبنای اقتصاد و زندگی در این منطقه، و قنات‌ها، کانال انتقال  آب از انباشت‌گاه‌ها و سرچشمه‌ها، برای بهره ‌برداری در زراعت و دامداری و دیگر نیازمندی‌های مردم برزنون بوده‌اند. محل قنات‌ها به گویش محلی، «کلاته» نامیده می‌شود. برزنون، دارای میراث غنی 32 رشته قنات می‌باشد که همین بیانگر، حجم و سطح فعالیت‌ها و عمق باروری و شکوفایی این دیار است. مرکز جهاد کشاورزی بخش سرولایت شهرستان نیشابور، در سال‌های اخیر، برنامه‌ای را برای مرمت 16 رشته از این قنات‌ها را که دارای توجیه اقتصادی بیشتری می‌باشند در دستور کار خود قرار داده است. رشته‌قنات‌های شناسنامه‌دار روستای برزنون، در بانک اطلاعات قنات‌های کشور، عبارتند از:  نهررود (به طول 1500 متر)، نینوا (300 متر)، میان‌دره (1300 متر)، ته‌دره (150 متر)، برزتو (300 متر)، خواجه‌آباد (1200 متر)، دهرآباد (500 متر)، دریاره (1500 متر)، ربیق (1000 متر)، ریزدره (600 متر)، شاداب (600 متر)، شباغان (3000 متر)،سرکاریز (500 متر)، کلاته‌نو (400 متر)، کلاته موسی (400 متر)، کلاته صمدآباد (400 متر)، کلاته صادق (250 متر)، کارجی ( 100 متر)، کارجی درویش (250 متر)، علآدی (2000 متر)، قاسم‌آباد (200 متر).

آتشکده آذر برزین مهر: آتشکده آذر برزین مهر یکی از سه آتشکده بزرگ آیین زرتشتی در ایران پیش از اسلام، و نیایشگاه دهقانان و کشاورزان بوده است. بر اساس روایات منابع اساطیری ایران، آذر برزین مهر، ابتدا  بر ساحل دریاچه سوور یا سوگر قرار داشته است. پژوهشگران، نشان این دریاچه را بر کوه سی‌سرد در  شمال خاوری کان فیروزه نیشابور داده‌اند که در همسایگی و نزدیکی برزنون است. در دوره‌های بعد، گشتاسب شاه، آذر برزین مهر را بر ریوندکوه نیشابور می‌نشاند. در زمان ما، جای آتشگاه آذربرزین‌مهر ناپیداست و در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. برخی گمانه‌زنی‌ها جایگاه آذر برزین مهر را در حدود برزنون دانسته که در گویش محلی، «بورزونی» نامیده می‌شود و آنرا گونه دگرگون شده «بُرزین» می‌دانند. نشانه‌هایی همچون «وضع اقلیمی و جغرافیایی این روستا؛ ناحیه‌ای کوهستانی، با تپه‌های بلند و مشرف بر دشت‌های وسیع»، «نزدیکی آن به مراکز  کهن جمعیتی شرق ایران؛ نیشابور (ابرشهر قدیم و مرکز ایالت ابرشهر پیش از اسلام) و توس (از شهرهای مهم شرق ایران قدیم)»، «وجود آرامگاه امامزاده‌ حسین اصغر (ع) در نزدیک این روستا؛ بیانگر اعتبار و اهمیت این روستا در گذشته» و همچنین «موضوع متعارف همسایگی نیایشگاه‌های ایرانی با آرامگاه‌ها و زیارتگاه‌ها»، «نزدیکی به محل گمانه‌زنی شده دریاچه سوور» آن گمانه و گفته را روشن‌تر و نمایان‌تر می‌سازد. برخی دیگر از گمانه‌ها، نشان این آتشکده را قدمگاه در زبرخان نیشابور، محلی در نزدیکی کاشمر و همچنین محلی در نزدیکی روستای فشتنق شهرستان داورزن دانسته‌اند.

به امید اینکه با ارتقای روستای برزنون به شهر برزنون، بسترهای بایسته برای بازبرپایی هویت تاریخی و فرهنگی این دیار که جایگاه نامدارترین زیارتگاه غرب خراسان، قنات‌های پُرشمار و یادگاه آتشگاه آذر برزین مهر است و توانمندی‌های اقلیمی و فرهنگی فراوانی دارد، فراهم گردد. توسعه برزنون، موتور محرکه توسعه سرولایت است.

منابع:

- «برزنون، روستایی با 32 قنات»، وبگاه روزنامه خراسان، خراسان رضوی، مورخ 11/03/1393، شماره انتشار 18700.

- «فرهنگ آبادیها و مکان‌های مذهبی کشور»، محمدحسین پاپلی یزدی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1388، ص 97.

- «جمعیت روستاهای بخش سرولایت در سرشماری سال 1390»، وب‌نوشت جغرافیای نیشابور، 30 فروردین 1392.

- بانک اطلاعاتی قنات‌های کشور؛ بر اساس آمار وزارت جهاد کشاورزی، خدایار عبدالهی.

- «امامزاده حسین اصغر (ع) روستای برزنون نیشابور» وب‌نوشت جغرافیای شهرستان نیشابور، 7 شهریور 89.

- «نیشابور و آتش اهورایی»، احمدرضا سالم، کتاب ماه هنر،  آذر و دی 1383، ص 146-152.

- «پژوهشی در اساطیر ایران»، مهرداد بهار، چاپ اول، انتشارات توس، تهران: 1369، ص 85.

- «جستاری در پیشینه دانش کیهان و زمین در ایرانویچ»، مانوئل بربریان، چاپ اول، نشر بلخ، تهران: 1376، ص 113.

- قلی‌زاده، خسرو، «فرهنگ اساطیر ایرانی، بر پایه‌ی متون پهلوی»، تهران، شرکت مطالعات نشر کتاب پارسه، 1378، مدخل سوور، صص. 279-280.

- «نیشابور پایتخت فرهنگی»، فریدون جنیدی، وب‌نوشت ابرشهر: دانشنامه نیشابور، فروردین‌ماه 1387.